Batı müziğinde iki sesin arası iki eşit parçaya bölünmektedir ve arada kalan ses diyez ya da bemol ifadeleriyle tanımlanır. Ancak Türk Müziğinde iki notanın arası her birine koma ismi verdiğimiz 9 eşit parçaya ayrılmaktadır. 1,4,5 ve 8 komanın özel isimleri ve harfleri(rumuz) vardır. Makamları ortaya çıkaracak olan dörtlü ve beşliler oluşturulurken bu isimler ve harflerden yararlanılır.
1- HİCAZ AİLESİ MAKAMLARI
Hicaz, hem bir makamın ismi, hem de buna bağlı dört makamlık bir aileye verilen isimdir. Hepsinde büyük benzerlikler göze çarpar. Bunlardan ikisinin dizisinin pes tarafında Hicaz dörtlüsü, diğer ikisinin pes tarafında Hicaz beşlisi vardır. Değişen, dizilerin güçlüleri ve güçlü üstündeki çeşnileridir.
Hepsinin seyri inici çıkıcıdır. Hepsi de dügâh perdesinde hicaz çeşnisi ile karar ederler. Ayrıca bu dört makamlık aile her zaman birbirlerine geçki yaparlar ve güçlüleri üzerinde diğer makamlara da sıkça geçkiler yapılarak makam zenginlik kazanır.
Ortalama Hicaz Dizisi
Şimdi Hicaz ailesini tanıyalım;
A-HÜMAYUN MAKAMI: Bu makama Hicaz-Hümayun Makamı da denir.
a) Durağı: Dügâh perdesidir.
b) Seyri: Çıkıcı-inicidir. Bazen çıkıcı olarak kullanılmıştır.
c) Dizisi: Yerinde Hicaz dörtlüsüne nevada Buselik beşlisinin eklenmesiyle meydana gelmiştir.
d) Güçlüsü: Hicaz dörtlüsü ile Buselik beşlisinin ek yerindeki neva perdesidir.
e) Asma Karar Perdeleri: Hicaz seyri esnasında zaman zaman rast perdesine düşülür ki, burada meydana gelen çeşni Nikriz çeşnisidir. Ayrıca Nevada Rast’lı, Hüseynide Uşşaklı ve çok az olmakla beraber Hüseynide Hicaz’lı asma kararlar Hümayunda yapılır.
f) Donanımı: (Si) için bakiye bemolü, (Do) için bakiye diyezi donanıma yazılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Dügâh, Dik Kürdi, Nim Hicaz, Neva, Hüseyni, Acem, Gerdaniye ve Muhayyer’dir.
h) Yeden’i: Rast perdesidir.
i) Genişlemesi: Neva üzerindeki Buselik beşlisi Muhayyerde Kürdi dörtlüsü eklenmesiyle Nevada birinci şekil Buselik dizisi halinde uzatılır. Ayrıca yegâh perdesinde bir Rast beşlisi getirilir. Bu durumda yegâh perdesinde bir basit bir basit Suzinâk dizisi meydana gelir. Yegâh perdesine Nikriz beşlisi getirilerek yapılan genişleme sonucu Yegâh’da bir nev-eser makamı da genişleme sonucunda elde edilir.
Yerinde Hümayin dizisi
Örnek Eserler:
1- Nideyim sahn-ı çemen seyrini cananım yok (Yürük Semai) – Hacı Sadullah Ağa
2- Niçin bülbül figan eyler bahar eyyamıdır şimdi (Curcuna) – Rıfat Bey
3- Ben gamlı hazan sense bahar dinlede vazgeç (Aksak) – Melahat Pars
B- HİCAZ MAKAMI
a) Durağı: Dügâh perdesidir.
b) Seyri: İnici-çıkıcı, bazen de çıkıcı olarak kullanılmıştır.
c) Dizisi: Yerinde Hicaz 4’lüsüne, nevada rast 5’lisinin eklenmesiyle meydana gelmiştir.
d) Güçlüsü: Hicaz 4’lüsü ile Rast 5’lisinin ek yerindeki 5.derece neva perdesidir.
e) Asma karar perdeleri: Nevada Buselikli, Hüseynide Uşşaklı ve Hicazlı asma kararlar yapılır. Ayrıca Hümayunda olduğu gibi yerinde Nikrizli nim hicaz, dik kürdi perdelerinde çeşnisiz asma kararlar hicazda da aynen yapılır.
f) Donanımı: (Si) için bakiye bemolü (Fa ve Do) için bakiye diyezi donanıma yazılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Dügâh, Dikkürdi, Nim hicaz, Neva, Hüseyni, Eviç, Gerdaniye, Muhayyer’dir.
h) Yeden’i: Sol (rast) perdesidir.
i) Genişlemesi: Hümayun makamında olduğu gibi yegâh perdesinde bir basit Suzinâk ve tiz bölgede Nevada Acem’li Rast dizisi kullanılır.
Yerinde Hicaz Makamı Dizisi
Örnek Eserler:
1- Ey çerh-i sitemger dil-i nalana dokunma (Türk Aksağı) Medeni Aziz Efendi
2- Dil yaresini andıracak yare bulunmaz (Aksak) – Şevki Bey
3- Zannım bu ki, cânâ beni kurban edeceksin (Aksak) – Şevki Bey
UZZAL MAKAMI
a) Durağı: Dügâh perdesidir.
b) Seyri: İnici-çıkıcı, bazen de çıkıcı olarak kullanılmıştır.
c) Dizisi: Yerinde Hicaz Beşlisine, Hüseynide Uşşak dörtlüsünün eklenmesiyle oluşur.
d) Güçlüsü: Hüseyni perdesidir.
e) Asma karar perdeleri: Diğer hicaz çeşitlerine geçkiler yapılır. Nevada Buselikli Nevada Rastlı, Hüseynide Hicazlı asma kararlar yapılır. Yine Rastta Nikrizli, Nim Hicaz ve Dikkürdi perdelerinde asma kararlar yapılır.
f) Donanımı: (Si) için bakiye bemolü, (Fa ve Do) için bakiye diyezleri donanıma yazılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Dügâh, Dikkürdi, Nim Hicaz, Neva, Hüseyni, Eviç, Gerdaniye. Muhayyer.
h) Yeden’i: Rast perdesidir.
i) Genişlemesi: Makam tiz taraftan genişler. Hüseynide Uşşak dizisi hakimdir. Ayrıca Hüseyni perdesinde bir karcığar dizesi de oluşturabilir.
Yerinde Uzzal Makamı Dizisi
Örnek Eserler:
1- Sen hep beni mazideki halimle tanırsın (Curcuna) – Selahattin İnal
2- Şu yaltadan taş yükledim gemim dolmadı (Sofyan) – Anonim
3- Bir dünya yarattım yalnız ikimiz için (Semai) – Erol Sayan
ZİRGÜLELİ HİCAZ MAKAMI
a) Durağı: Dügâh perdesidir.
b) Seyri: İnici-çıkıcıdır.
c) Dizisi: Yerinde hicaz 5’lisine, Hüseynide Hicaz 4’lüsünün eklenmesiyle meydana gelmiştir.
d) Güçlüsü: Hüseyni perdesidir.
e) Asma karar perdeleri: Neva’da Nikrizli kalınabilir. Nevada Buselik ve Rastlı, Hüseynide uşaklı asma kararları vardır. Rastta Nikrizli, Nim hicaz ve Dikkürdi perdelerinde nadiren de olsa asma kararlar yapılabilir.
f) Donanımı: (Si) için bakiye bemolü, (Fa) için koma diyezi, (Do ve Sol) için bakiye diyezi donanıma yazılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Dügâh, Dikkürdi, Nimhicaz, Neva, Hüseyni, Dikacem, Nim Şehnaz, Muhayyer’dir.
h) Yeden’i: Sol (Nim Zirgüle) perdesidir.
i) Genişlemesi: Hüseyni Hümayun dizisi sıkça kullanılır. Durak üstündeki Hicaz beşlisi simetrik olarak tiz durak üstüne göçürülür. Pes tarafta Hüseynideki Hicaz 4’lüsü simetrik olarak Hüseyni aşiran perdesine göçürülebilir. Bazen de yegâh perdesine Rast 5’lisi ile düşülüp genişletilebilir.
Yerinde Zirgüleli Hicaz Makamı Dizisi
Örnek Eserler:
1- Aşkı seninle tatlı hicranla yandı gönül (Düyek) – Fehmi Tokay
2- Boğaziçi şen gönüller yatağı (Sofyan) - Alaeddin Yavaşça
3- Senede bir gün (Düyek) Şekip Ayhan Özışık
2- NİHAVEND MAKAMI
a) Durağı: Rast perdesidir.
b) Seyri: İnici-çıkıcıdır.
c) Dizisi: Buselik makamı dizisinin Rast perdesindeki şeklidir. O halde Rast perdesi üzerindeki Buselik 5’lisine, güçlü neva (Re) üzerinde bazen bir Kürdi 4’lüsünün, bazen de Buselik dizisinin ikinci şeklinde olduğu gibi bir Hicaz 4’lüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir. Nihavend makamı dizisi Batı Müziğinin sol minör dizisiyle aynı diziye sahiptir.
d) Güçlüsü: Neva perdesidir (5.derece nota (Re) notası)
e) Asma karar perdeleri: 6.derecede Nim hicaz perdesi üzerinde (Mi bemol) çargah çeşnisiyle 4.derece çargah perdesi üzerinde Buselik çeşnisiyle asma kararlar yapılır. Kürdi perdesi (Si bemol) üzerinde çargah çeşnili asma kararlarda yapılır. Bazı Nihavend eserlerde Neva (Re) perdesi üzerinde küçük bir Uşşak geçkisi yapıldığı görülür. Bu makama renk katması bakımından güzel bir geçkidir. Bazı eserlerde Neveser makamına da geçki yapıldığı görülür.
f) Donanımı: Si ve Mi küçük mücenneb bemolü 5 komalık donanıma yazılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Rast, Dügâh, Kürdi, Çargah, Neva, Nimhisar, Acem, Gerdaniye’dir. Nevada hicaz olduğu zaman, Neva, Hisar, Eviç, Gerdaniye perdeleri kullanılır.
h) Yeden’i: Irak perdesidir (Fa diyez).
i) Genişlemesi: Nevada Kürdi dizisi yapılır. (Nevada Kürdi 4’lüsü + Gerdaniye üzerinde Buselik 5’lisi). Nevada Hümayun dizisi sıkça kullanılır (Nevada Hicaz 4’lüsü + Gerdaniye üzerinde Buselik 5’lisi). Pes taraftaki genişlemede ise Yegâh perdesi üzerine bir Hicaz 4’lüsü kullanılır ve bu da karşımıza bir Hümayun dizisi olarak çıkar.
Nihavend Makamı Dizileri
Örnek Eserler:
1- Ayrıldı gönül şimdi yine bir tek eşinden (Yürük Semai) – Zeki Duygulu
2- Kimseye etmem şikayet ağlarım ben halime (Curcuna) – Kemani Serkis Efendi
3- Sana bilmem ki neden hiç doyamam (Aksak) – Dramalı Hasan Hasgüler
4- Gözlerin bir aşk bilmecesi sorar gibi (Düyek) – Avni Anıl
5- Ben buy-i vefa bekler iken suy-i çemenden (Türk Aksağı) – Hacı Arif Bey
6- Kandilli yüzerken uykularda (Sofyan) – Münir Nurettin Selçuk
7- Biliyorsun bir zamanlar seni ne çok seviyordum (Semai) – Alaettin Şensoy
8- Gel gönlümü yerden yere vurma güzel ne olursun (Nim Sofyan) – Erdinç Çelikkol
3- RAST MAKAMI
a) Durağı: Rast perdesidir.
b) Seyri: Çıkıcıdır.
c) Dizisi: Yerinde bir Rast 5’lisine, Nevada bir rast 4’lüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.
d) Güçlüsü: Neva (Re) perdesidir.
e) Asma karar perdeleri: Dügâh perdesinde Uşşak çeşnisiyle asma karar yapılır. Segâh perdesindeki asma karar segah makamı çeşnisi gibidir. Ayrıca pes tarafa yegâhta (re) Rast çeşnisi ile asma karar yapılır. Hüseyni Aşiran (Mi)de de Uşşaklı veya Nişaburlu kalınabilir.
f) Donanımı: (Si) için koma bemolü, (Fa) için bakiye dizeyi kullanılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Rast, Dügâh, Segâh, Çargah, Neva, Hüseyni, Eviç veya Acem, Gerdaniye.
h) Yeden’i: Fa diyez ırak perdesidir.
i) Genişlemesi: Nevadaki Rast 4’lüsü simetrik olarak pes nahiyedeki yegâh (Re) perdesine göçürülebilir. Durak perdesi üzerinde bulanan Rast 5’lisi tiz tarafa doğru simetrik olarak genişleyebilir.
Yerinde Makam Dizisi Yerinde Acemli Rast Dizisi
Örnek Eserler:
1- Bu zevk-u safa sahn-ı çemenzarede kalmaz (Yürük Semai) – Lemi Atlı
2- Nihansın dideden ey mest-i nazım (Curcuna) – Hacı Faik Bey
3- Sen nazla gezerken güzelim güller içinde (Aksak) – Nami Erdölen
4- Kim demişki sevgiler ayrılıklarla biter (Düyek) – İrfan Özbakır
5- Asude fikrim avarelendi (Türk Aksağı) – Hafız Yusuf Efendi
6- Görsem seni doyunca, doyunca görsem seni (Sofyan) – Dede Efendi
7- Fitneler gizlemiş mahmur gözüne (Semai) – Mahmud Celalettin Paşa
8- Rüya gibi her hatıra her yaşantı bana (Nim Sofyan) – Mehmet Ilgın
4- UŞŞAK MAKAMI
a) Durağı: Dügâh perdesidir.
b) Seyri: Çıkıcıdır.
c) Dizisi: Uşşak 4’lüsüne Nevada Buselik 5’lisinin eklenmesiyle oluşur.
d) Güçlüsü: Neva perdesidir.
e) Asma karar perdeleri: En önemli perde Segâh perdesindeki asma kalışlardır. Ayrıca bir tam ses altındaki rast perdesine düşülerek Rast’ta Rastlı asma kararlar yapılabilir.
f) Donanımı: Yalnız (Si) için koma bemolü donanıma yazılır. İcrada Segâh perdesi daha pes basılır. (2-3 koma gibi)
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Dügâh, Segâh, Çargah, Neva, Hüseyni, Acem, Gerdaniye, Muhayyer’dir.
h) Yeden’i: Rast perdesidir.
i) Genişlemesi: Pes tarafta Yegâhta bir Rast 5’lisiyle genişleme yapılır. Tiz taraftaki genişlemelerde Nevada Hicaz ara sıra kullanılır ki, bu da Bayati makamına geçki demektir. Ayrıca Nevada Buselik dizisi de eserlerde kullanılmıştır (Nevada Buselik 5’lisi + Muhayyerde Kürdi 4’lüsü).
Yerinde Uşşak Makamı Dizisi
Örnek Eserler:
1- Ömrün şu biten neşvesi tam olsun erenler (Yürük Semai) – Süleyman Erguner
2- Esir-i Zülfünüm ey yüzü mahım (Curcuna) – Şevki Bey
3- Siyah Ebrulerin duruben çatma (Aksak) – Lemi Atlı
4- Menekşe gözler hülyalı (Düyek) – Yesari Asım Ersoy
5- Yalnız bırakıp gitme bu akşam yine erken (Türk aksağı) – Mısırlı Udi İbrahim Efendi
6- Gamzedeyim deva bulmam (Sofyan) – Tatyos Efendi
7- Gurbet o kadar acı ki ne varsa içimde (Semai) – Yıldırım Gürses
8- Niçin baktın bana öyle (Nim Sofyan) – Sadettin Kaynak
Hicaz, hem bir makamın ismi, hem de buna bağlı dört makamlık bir aileye verilen isimdir. Hepsinde büyük benzerlikler göze çarpar. Bunlardan ikisinin dizisinin pes tarafında Hicaz dörtlüsü, diğer ikisinin pes tarafında Hicaz beşlisi vardır. Değişen, dizilerin güçlüleri ve güçlü üstündeki çeşnileridir.
Hepsinin seyri inici çıkıcıdır. Hepsi de dügâh perdesinde hicaz çeşnisi ile karar ederler. Ayrıca bu dört makamlık aile her zaman birbirlerine geçki yaparlar ve güçlüleri üzerinde diğer makamlara da sıkça geçkiler yapılarak makam zenginlik kazanır.
Ortalama Hicaz Dizisi
Şimdi Hicaz ailesini tanıyalım;
A-HÜMAYUN MAKAMI: Bu makama Hicaz-Hümayun Makamı da denir.
a) Durağı: Dügâh perdesidir.
b) Seyri: Çıkıcı-inicidir. Bazen çıkıcı olarak kullanılmıştır.
c) Dizisi: Yerinde Hicaz dörtlüsüne nevada Buselik beşlisinin eklenmesiyle meydana gelmiştir.
d) Güçlüsü: Hicaz dörtlüsü ile Buselik beşlisinin ek yerindeki neva perdesidir.
e) Asma Karar Perdeleri: Hicaz seyri esnasında zaman zaman rast perdesine düşülür ki, burada meydana gelen çeşni Nikriz çeşnisidir. Ayrıca Nevada Rast’lı, Hüseynide Uşşaklı ve çok az olmakla beraber Hüseynide Hicaz’lı asma kararlar Hümayunda yapılır.
f) Donanımı: (Si) için bakiye bemolü, (Do) için bakiye diyezi donanıma yazılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Dügâh, Dik Kürdi, Nim Hicaz, Neva, Hüseyni, Acem, Gerdaniye ve Muhayyer’dir.
h) Yeden’i: Rast perdesidir.
i) Genişlemesi: Neva üzerindeki Buselik beşlisi Muhayyerde Kürdi dörtlüsü eklenmesiyle Nevada birinci şekil Buselik dizisi halinde uzatılır. Ayrıca yegâh perdesinde bir Rast beşlisi getirilir. Bu durumda yegâh perdesinde bir basit bir basit Suzinâk dizisi meydana gelir. Yegâh perdesine Nikriz beşlisi getirilerek yapılan genişleme sonucu Yegâh’da bir nev-eser makamı da genişleme sonucunda elde edilir.
Yerinde Hümayin dizisi
Örnek Eserler:
1- Nideyim sahn-ı çemen seyrini cananım yok (Yürük Semai) – Hacı Sadullah Ağa
2- Niçin bülbül figan eyler bahar eyyamıdır şimdi (Curcuna) – Rıfat Bey
3- Ben gamlı hazan sense bahar dinlede vazgeç (Aksak) – Melahat Pars
B- HİCAZ MAKAMI
a) Durağı: Dügâh perdesidir.
b) Seyri: İnici-çıkıcı, bazen de çıkıcı olarak kullanılmıştır.
c) Dizisi: Yerinde Hicaz 4’lüsüne, nevada rast 5’lisinin eklenmesiyle meydana gelmiştir.
d) Güçlüsü: Hicaz 4’lüsü ile Rast 5’lisinin ek yerindeki 5.derece neva perdesidir.
e) Asma karar perdeleri: Nevada Buselikli, Hüseynide Uşşaklı ve Hicazlı asma kararlar yapılır. Ayrıca Hümayunda olduğu gibi yerinde Nikrizli nim hicaz, dik kürdi perdelerinde çeşnisiz asma kararlar hicazda da aynen yapılır.
f) Donanımı: (Si) için bakiye bemolü (Fa ve Do) için bakiye diyezi donanıma yazılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Dügâh, Dikkürdi, Nim hicaz, Neva, Hüseyni, Eviç, Gerdaniye, Muhayyer’dir.
h) Yeden’i: Sol (rast) perdesidir.
i) Genişlemesi: Hümayun makamında olduğu gibi yegâh perdesinde bir basit Suzinâk ve tiz bölgede Nevada Acem’li Rast dizisi kullanılır.
Yerinde Hicaz Makamı Dizisi
Örnek Eserler:
1- Ey çerh-i sitemger dil-i nalana dokunma (Türk Aksağı) Medeni Aziz Efendi
2- Dil yaresini andıracak yare bulunmaz (Aksak) – Şevki Bey
3- Zannım bu ki, cânâ beni kurban edeceksin (Aksak) – Şevki Bey
UZZAL MAKAMI
a) Durağı: Dügâh perdesidir.
b) Seyri: İnici-çıkıcı, bazen de çıkıcı olarak kullanılmıştır.
c) Dizisi: Yerinde Hicaz Beşlisine, Hüseynide Uşşak dörtlüsünün eklenmesiyle oluşur.
d) Güçlüsü: Hüseyni perdesidir.
e) Asma karar perdeleri: Diğer hicaz çeşitlerine geçkiler yapılır. Nevada Buselikli Nevada Rastlı, Hüseynide Hicazlı asma kararlar yapılır. Yine Rastta Nikrizli, Nim Hicaz ve Dikkürdi perdelerinde asma kararlar yapılır.
f) Donanımı: (Si) için bakiye bemolü, (Fa ve Do) için bakiye diyezleri donanıma yazılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Dügâh, Dikkürdi, Nim Hicaz, Neva, Hüseyni, Eviç, Gerdaniye. Muhayyer.
h) Yeden’i: Rast perdesidir.
i) Genişlemesi: Makam tiz taraftan genişler. Hüseynide Uşşak dizisi hakimdir. Ayrıca Hüseyni perdesinde bir karcığar dizesi de oluşturabilir.
Yerinde Uzzal Makamı Dizisi
Örnek Eserler:
1- Sen hep beni mazideki halimle tanırsın (Curcuna) – Selahattin İnal
2- Şu yaltadan taş yükledim gemim dolmadı (Sofyan) – Anonim
3- Bir dünya yarattım yalnız ikimiz için (Semai) – Erol Sayan
ZİRGÜLELİ HİCAZ MAKAMI
a) Durağı: Dügâh perdesidir.
b) Seyri: İnici-çıkıcıdır.
c) Dizisi: Yerinde hicaz 5’lisine, Hüseynide Hicaz 4’lüsünün eklenmesiyle meydana gelmiştir.
d) Güçlüsü: Hüseyni perdesidir.
e) Asma karar perdeleri: Neva’da Nikrizli kalınabilir. Nevada Buselik ve Rastlı, Hüseynide uşaklı asma kararları vardır. Rastta Nikrizli, Nim hicaz ve Dikkürdi perdelerinde nadiren de olsa asma kararlar yapılabilir.
f) Donanımı: (Si) için bakiye bemolü, (Fa) için koma diyezi, (Do ve Sol) için bakiye diyezi donanıma yazılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Dügâh, Dikkürdi, Nimhicaz, Neva, Hüseyni, Dikacem, Nim Şehnaz, Muhayyer’dir.
h) Yeden’i: Sol (Nim Zirgüle) perdesidir.
i) Genişlemesi: Hüseyni Hümayun dizisi sıkça kullanılır. Durak üstündeki Hicaz beşlisi simetrik olarak tiz durak üstüne göçürülür. Pes tarafta Hüseynideki Hicaz 4’lüsü simetrik olarak Hüseyni aşiran perdesine göçürülebilir. Bazen de yegâh perdesine Rast 5’lisi ile düşülüp genişletilebilir.
Yerinde Zirgüleli Hicaz Makamı Dizisi
Örnek Eserler:
1- Aşkı seninle tatlı hicranla yandı gönül (Düyek) – Fehmi Tokay
2- Boğaziçi şen gönüller yatağı (Sofyan) - Alaeddin Yavaşça
3- Senede bir gün (Düyek) Şekip Ayhan Özışık
2- NİHAVEND MAKAMI
a) Durağı: Rast perdesidir.
b) Seyri: İnici-çıkıcıdır.
c) Dizisi: Buselik makamı dizisinin Rast perdesindeki şeklidir. O halde Rast perdesi üzerindeki Buselik 5’lisine, güçlü neva (Re) üzerinde bazen bir Kürdi 4’lüsünün, bazen de Buselik dizisinin ikinci şeklinde olduğu gibi bir Hicaz 4’lüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir. Nihavend makamı dizisi Batı Müziğinin sol minör dizisiyle aynı diziye sahiptir.
d) Güçlüsü: Neva perdesidir (5.derece nota (Re) notası)
e) Asma karar perdeleri: 6.derecede Nim hicaz perdesi üzerinde (Mi bemol) çargah çeşnisiyle 4.derece çargah perdesi üzerinde Buselik çeşnisiyle asma kararlar yapılır. Kürdi perdesi (Si bemol) üzerinde çargah çeşnili asma kararlarda yapılır. Bazı Nihavend eserlerde Neva (Re) perdesi üzerinde küçük bir Uşşak geçkisi yapıldığı görülür. Bu makama renk katması bakımından güzel bir geçkidir. Bazı eserlerde Neveser makamına da geçki yapıldığı görülür.
f) Donanımı: Si ve Mi küçük mücenneb bemolü 5 komalık donanıma yazılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Rast, Dügâh, Kürdi, Çargah, Neva, Nimhisar, Acem, Gerdaniye’dir. Nevada hicaz olduğu zaman, Neva, Hisar, Eviç, Gerdaniye perdeleri kullanılır.
h) Yeden’i: Irak perdesidir (Fa diyez).
i) Genişlemesi: Nevada Kürdi dizisi yapılır. (Nevada Kürdi 4’lüsü + Gerdaniye üzerinde Buselik 5’lisi). Nevada Hümayun dizisi sıkça kullanılır (Nevada Hicaz 4’lüsü + Gerdaniye üzerinde Buselik 5’lisi). Pes taraftaki genişlemede ise Yegâh perdesi üzerine bir Hicaz 4’lüsü kullanılır ve bu da karşımıza bir Hümayun dizisi olarak çıkar.
Nihavend Makamı Dizileri
Örnek Eserler:
1- Ayrıldı gönül şimdi yine bir tek eşinden (Yürük Semai) – Zeki Duygulu
2- Kimseye etmem şikayet ağlarım ben halime (Curcuna) – Kemani Serkis Efendi
3- Sana bilmem ki neden hiç doyamam (Aksak) – Dramalı Hasan Hasgüler
4- Gözlerin bir aşk bilmecesi sorar gibi (Düyek) – Avni Anıl
5- Ben buy-i vefa bekler iken suy-i çemenden (Türk Aksağı) – Hacı Arif Bey
6- Kandilli yüzerken uykularda (Sofyan) – Münir Nurettin Selçuk
7- Biliyorsun bir zamanlar seni ne çok seviyordum (Semai) – Alaettin Şensoy
8- Gel gönlümü yerden yere vurma güzel ne olursun (Nim Sofyan) – Erdinç Çelikkol
3- RAST MAKAMI
a) Durağı: Rast perdesidir.
b) Seyri: Çıkıcıdır.
c) Dizisi: Yerinde bir Rast 5’lisine, Nevada bir rast 4’lüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.
d) Güçlüsü: Neva (Re) perdesidir.
e) Asma karar perdeleri: Dügâh perdesinde Uşşak çeşnisiyle asma karar yapılır. Segâh perdesindeki asma karar segah makamı çeşnisi gibidir. Ayrıca pes tarafa yegâhta (re) Rast çeşnisi ile asma karar yapılır. Hüseyni Aşiran (Mi)de de Uşşaklı veya Nişaburlu kalınabilir.
f) Donanımı: (Si) için koma bemolü, (Fa) için bakiye dizeyi kullanılır.
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Rast, Dügâh, Segâh, Çargah, Neva, Hüseyni, Eviç veya Acem, Gerdaniye.
h) Yeden’i: Fa diyez ırak perdesidir.
i) Genişlemesi: Nevadaki Rast 4’lüsü simetrik olarak pes nahiyedeki yegâh (Re) perdesine göçürülebilir. Durak perdesi üzerinde bulanan Rast 5’lisi tiz tarafa doğru simetrik olarak genişleyebilir.
Yerinde Makam Dizisi Yerinde Acemli Rast Dizisi
Örnek Eserler:
1- Bu zevk-u safa sahn-ı çemenzarede kalmaz (Yürük Semai) – Lemi Atlı
2- Nihansın dideden ey mest-i nazım (Curcuna) – Hacı Faik Bey
3- Sen nazla gezerken güzelim güller içinde (Aksak) – Nami Erdölen
4- Kim demişki sevgiler ayrılıklarla biter (Düyek) – İrfan Özbakır
5- Asude fikrim avarelendi (Türk Aksağı) – Hafız Yusuf Efendi
6- Görsem seni doyunca, doyunca görsem seni (Sofyan) – Dede Efendi
7- Fitneler gizlemiş mahmur gözüne (Semai) – Mahmud Celalettin Paşa
8- Rüya gibi her hatıra her yaşantı bana (Nim Sofyan) – Mehmet Ilgın
4- UŞŞAK MAKAMI
a) Durağı: Dügâh perdesidir.
b) Seyri: Çıkıcıdır.
c) Dizisi: Uşşak 4’lüsüne Nevada Buselik 5’lisinin eklenmesiyle oluşur.
d) Güçlüsü: Neva perdesidir.
e) Asma karar perdeleri: En önemli perde Segâh perdesindeki asma kalışlardır. Ayrıca bir tam ses altındaki rast perdesine düşülerek Rast’ta Rastlı asma kararlar yapılabilir.
f) Donanımı: Yalnız (Si) için koma bemolü donanıma yazılır. İcrada Segâh perdesi daha pes basılır. (2-3 koma gibi)
g) Perdelerin Türk Müziği’ndeki isimleri: Dügâh, Segâh, Çargah, Neva, Hüseyni, Acem, Gerdaniye, Muhayyer’dir.
h) Yeden’i: Rast perdesidir.
i) Genişlemesi: Pes tarafta Yegâhta bir Rast 5’lisiyle genişleme yapılır. Tiz taraftaki genişlemelerde Nevada Hicaz ara sıra kullanılır ki, bu da Bayati makamına geçki demektir. Ayrıca Nevada Buselik dizisi de eserlerde kullanılmıştır (Nevada Buselik 5’lisi + Muhayyerde Kürdi 4’lüsü).
Yerinde Uşşak Makamı Dizisi
Örnek Eserler:
1- Ömrün şu biten neşvesi tam olsun erenler (Yürük Semai) – Süleyman Erguner
2- Esir-i Zülfünüm ey yüzü mahım (Curcuna) – Şevki Bey
3- Siyah Ebrulerin duruben çatma (Aksak) – Lemi Atlı
4- Menekşe gözler hülyalı (Düyek) – Yesari Asım Ersoy
5- Yalnız bırakıp gitme bu akşam yine erken (Türk aksağı) – Mısırlı Udi İbrahim Efendi
6- Gamzedeyim deva bulmam (Sofyan) – Tatyos Efendi
7- Gurbet o kadar acı ki ne varsa içimde (Semai) – Yıldırım Gürses
8- Niçin baktın bana öyle (Nim Sofyan) – Sadettin Kaynak
Yorumlar